Latem 2008 roku Muzeum Podkarpackie w Krośnie odwiedził Amerykanin, profesor uniwersytetu stanowego w Iowa, Warren Blumenfeld, potomek krośnieńskiej rodziny rzeźników, Mahlerów. Podarował nam rodzinną pamiątkę, film nakręcony przez swego dziadka, Szymona Mahlera w 1929 roku. Wśród wielu wakacyjnych ujęć z amerykańskiego zachodniego wybrzeża znalazły się również zdjęcia z wizyty dziadka w rodzinnym Krośnie.
Szymon Mahler był synem Wolfa i Bashy Mahlerów, prowadzących żydowską rzeźnię i sklep mięsny na dzisiejszej ulicy Pawła z Krosna. Tam też mieszkali z czternaściorgiem dzieci. Szymon, w poszukiwaniu lepszego życia wyruszył w 1912 roku do Stanów Zjednoczonych. Wyjechał do Nowego Jorku, gdzie mieszkał już jego starszy brat Dawid z rodziną. Razem sprowadzili do Stanów jeszcze trójkę swojego rodzeństwa – siostry Dinę, Salę i Fanny. Dziewiętnastoletni Szymon pracował najpierw jako domokrążca, krawiec, aby później stać się właścicielem firmy odzieżowej. Już jako nowojorski biznesmen ożenił się z Ewą Shoenwatter. Układając sobie życie za oceanem, nie widział rodziców przez kilkanaście lat. Wraz z żoną zaplanowali podróż do Krosna, kupili kamerę. Wczesną jesienią 1929 roku Szymon powrócił do rodzinnego domu. Na filmie uwiecznił swoją rodzinę, swoją ulicę, swoje miasto.
Sceny przedstawione w filmie to niezwykła lekcja historii. Widzimy tu rodzinę Mahlerów i ich przyjaciół, a nawet samego rabina Samuela Ozona Fuhrera. Otwierające ujęcie na wałach Lubatówki prezentuje być może członków krośnieńskiej gminy żydowskiej, w tym jej prezesa Bendeta Akselrada. Wiele ujęć kręcono na ulicy Pawła z Krosna, gdzie znajdowała się rzeźnia Mahlerów, i Słowackiego, gdzie znajdowało się wejście do krośnieńskiej synagogi. Fenomenalnie prezentuje się rynek, tętniący życiem miejskim podczas poniedziałkowego targu oraz wrześniowego „święta pieśni i muzyki ludowej” zorganizowanego przez Zarząd Powiatowy Związku Młodzieży Ludowej, najważniejszego wydarzenia kulturalnego roku. Możemy również podglądnąć nerwowe oczekiwanie na przyjazd prezydenta Mościckiego, który miał uświetnić uroczystość odsłonięcia pomnika Ignacego Łukasiewicza. Końcowe ujęcia to pożegnanie Szymona i Ewy na krośnieńskim dworcu kolejowym, ostatnie chwile z rodziną.
Film z 1929 roku
Jak do tej pory, jest to najstarszy film prezentujący Krosno i jego ówczesnych mieszkańców.
Kadry z filmu
Dom i sklep Mahlerów na ulicy Pawła z Krosna. Krosno, okres międzywojenny.
Rodzina Mahlerów. Nowy Jork, okres międzywojenny.
Mahlerowie z filmu to bardzo liczna, więc typowa rodzina żydowska. Prowadzili swój mały sklep mięsny, nad nim mieszkali z czternaściorgiem dzieci, na bardzo niewielkiej przestrzeni.
Byli skoligowaceni z Trenczerami, kolejną rodziną rzeźników krośnieńskich (i członków również tej rodziny zobaczyć można w scenach na statku i w mieście, w rzeźni na rogu ulicy Okrzei). Seniorka rodu pochodziła właśnie z tej rodziny. Basha urodziła się na Białobrzegach w 1862 roku, jako córka Ischaje i Bimy Trünczer. Zmarła 27 grudnia 1934, w wieku lat 72 na atak serca.
Wolf Mahler urodził się w 1864 roku we Frysztaku, zmarł w 1940 roku w Krośnie, podczas wojny. Jako przyczynę śmierci w akcie zgonu wpisano cukrzycę.
W świetle prawa polskiego Basha i Wolf nie byli małżeństwem, ich związek miał charakter tylko religijny i nie był respektowany przez przepisy prawa. Dlatego też wszystkie dzieci, które urodziła Basha w Księdze urodzeń miały wpisaną adnotację o byciu nieślubnymi. Jednakowoż znajduje się tam również informacja o tym, że Wolf był ojcem jej dzieci: Zgodnie z prawem mojżeszowym Wolf Mahler przyznaje się do ojcostwa w obecności świadka.
W opublikowanej w 2014 roku przez Williama Liebnera w Izraelu Księdze Yizkor dla Krosna znalazła się lista Żydów krośnieńskich. Lista ta powstała na podstawie danych z Archiwów Yad Vashem, Archiwum Beit Hatfutsot czy Izrael Landesmanshaft. Wśród mieszkańców zapamiętanych, wymienionych przez ocalałych z Shoah znajdują się również Mahlerowie: Mahler, Wolf, Sara, Regina, Rafael, Nissen, Moshe, Mannis, Marjem, Leiser, Hirsh, Genia i Janka. Wszyscy figurują jako ofiary Niemców, jednakże bez konkretnych dat czy okoliczności śmierci.
Przed wojną w Krośnie działało około 20 rzeźni i sklepów mięsnych. 8 było prowadzonych przez stare rody rzeźników żydowskich – rodziny Breitowiczów, Fesselów, Grunspanów, Lambików, Nagielów, Trenczerów i Mahlerów. Starsi synowie Wolfa wyjechali z kraju i pomagali rodzinie przesyłając pieniądze ze Stanów, młodsi mieli kształcić się w zawodzie ojca. Jakże wielkie musiało być rozczarowanie tego starego człowieka, kiedy okazało się, że synowie nie chcą dostąpić zaszczytu przejęcia jego obowiązków. Z Księgi Uczniów Cechu Rzeźników wiemy, że młodsi bracia Abraham, Fulek, Fishel i Mozes byli w latach 20. uczniami w zakładzie ojca, jednakże tylko ten ostatni został mistrzem rzeźnictwa. Abrahama, Fishela i Fulka skreślono z wykazu uczniów w 1927 roku. Wraz z bratem Leizerem zostali kupcami.
W Yad Vashem odnaleźliśmy oświadczenie jednego z Trenczerów, któremu udało się przeżyć, z relacją mówiącą o losie siostry: Moja siostra, Sara Trünczer (1910), jej mąż Moshe Mahler (syn Wolfa, 1908) i ich mały synek – Mannis (1932) zmarli podczas transportu do obozu koncentracyjnego w Bełżcu.
Krośnieńska synagoga.
Być może wszystkie te osoby zobaczycie państwo na naszym filmie.
Większość Mahlerów z Krosna zniknęła bez śladu. Basha, seniorka rodu zmarła przed wojną, Wolf w 1940 roku. Są pochowani najprawdopodobniej na krośnieńskim kirkucie. Co stało się z ich dziećmi, wnukami – nie wiemy.
Ostatnia scena filmu – pożegnanie na krośnieńskim dworcu – jest ostatnią chwilą, kiedy Szymon Mahler widział swoją rodzinę żywą. Już nigdy potem się nie zobaczyli.