Historia polskich monet i banknotów w XX i XXI wieku jest pełna zmian, które odzwierciedlają burzliwe wydarzenia polityczne, gospodarcze i społeczne, jakie miały miejsce w Polsce. W ciągu ostatnich stu lat Polski, system monetarny przeszedł przez liczne transformacje, począwszy od pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości, przez okres międzywojenny, drugą wojnę światową, PRL, aż po czasy współczesne.
W okresie zaborów na terenie Polski obowiązywały różne waluty, a monety i banknoty były emitowane przez władze zaborcze. W Królestwie Polskim obowiązywał rubel, który dominował na rynku. Na obszarze zaboru austriackiego w obiegu były korony, a w zaborze pruskim – marka.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., Polska stanęła przed wyzwaniem stworzenia własnego systemu monetarnego. Nowa waluta – złoty – został wprowadzony w 1924 r., zastępując markę polską, która została zdeprecjonowana przez hiperinflację. Za projekt banknotów odpowiedzialna była wówczas Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa.
Monety II RP były stosunkowo różnorodne. Na banknotach widniały wizerunki ważnych postaci historycznych, takich jak Józef Poniatowski, Jan Henryk Dąbrowski czy Emilia Plater. W okresie międzywojennym, mimo pewnych trudności ekonomicznych, polska waluta cieszyła się dużym szacunkiem na rynkach międzynarodowych.
Po wybuchu wojny światowej Polska znalazła się pod okupacją niemiecką i sowiecką. Na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy wprowadzono markę niemiecką. Inna sytuacja miała miejsce w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie w grudniu 1939 r. utworzono instytucję pod nazwą Bank Emisyjny w Polsce, który emitował walutę okupacyjną pod tradycyjną nazwą złotego.
24 VIII 1944 r. narodził się system monetarny Polski „ludowej” zwany „lubelskim”. Spełnił on swoją rolę w organizacji na nowo rynku pieniężnego, był tylko rozwiązaniem doraźnym.
W 1950 r. wprowadzono reformę monetarną, która miała pozbawić Polaków części oszczędności. Dlatego przy wymianie pieniędzy ceny, płace i część oszczędności zgromadzonych w PKO przeliczono w stosunku: 3:100 nowe złote za 100 starych, a pozostałe oszczędności – tylko w stosunku 1:100. Większość Polaków trzymała oszczędności w złotych – traciły więc one 2/3 wartości. Monety PRL były jednorodne i charakteryzowały się prostymi wzorami. Kształt systemu monetarnego z 30 października 1950 r. przetrwał w zasadzie aż do następnej reformy walutowej – denominacji z 1 stycznia 1995 r. W obrębie systemu dochodziło jednak do wielu zmian, zwłaszcza w formach zewnętrznych banknotów i monet oraz reprezentowania poszczególnych nominałów przez pieniądz papierowy lub metalowy. Lata 80. XX w. to okres zmian w systemie monetarnym spowodowany narastającymi kłopotami gospodarczymi w Polsce.
Po 1989 r., wraz z transformacją ustrojową i upadkiem PRL, Polska przeszła na gospodarkę rynkową, co wiązało się także z reformą systemu walutowego.
Zjawisko hiperinflacji, które zaistniało pod koniec lat 80. XX w. stało się przyczynkiem do przeprowadzenia reformy walutowej, urządzającej na nowo cały rynek pieniężny. Przygotowania rozpoczęły się już w 1990 r. Narodowy Bank Polski zamówił wtedy nową serię banknotów o nominałach: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 złotych. Wtym samym roku Mennica Państwowa przystąpiła do produkcji znaczącej ilości monet nowego wzoru. Decyzję o wprowadzeniu reformy podjęto jednak dopiero w 1994 r. Wtedy jednak zamówiono nową serię banknotów, gdyż ta z 1990 r. okazała się za słabo zabezpieczona przed fałszowaniem.
W 1995 r. dokonano kolejnej reformy walutowej, wprowadzającej nową jednostkę pieniężną o nazwie „złoty” i symbolu PLN, która zastąpiła „starego złotego” (PLZ). Jeden nowy złoty odpowiadał 10 000 starych złotych. Wprowadzone wówczas jednostki walutowe obowiązują do dnia dzisiejszego.
Historia polskich monet i banknotów w XX i XXI wieku jest odzwierciedleniem trudnych, ale również przełomowych momentów w historii kraju. Od walki o niepodległość, przez wojnę, aż po współczesność, waluta była świadkiem i nośnikiem zmian politycznych, gospodarczych i społecznych, które kształtowały nowoczesną Polskę.
Wystawa prezentuje monety i banknoty funkcjonujące w Polsce w XX i XXI w. z bogatego zbioru numizmatycznego Muzeum Podkarpackiego w Krośnie, który stale powiększa się dzięki systematycznym przekazom Narodowego Banku Polskiego. Na ekspozycji zaprezentowano także numizmaty kolekcjonerskie i okolicznościowe emitowane co roku przez NBP.
Czas trwania wystawy: luty-marzec 2025
Przygotowanie wystawy: Łukasz Kyc, Sławomir Pelczar, Paweł Kasprzyk, Krzysztof Babinetz
Opracowanie graficzne: Monika Pytel-Dziadosz
© Muzeum Podkarpackie w Krośnie 2025
